Thao tác lập luận bác bỏ | Ngữ Văn Nâng Cao tập 2 - Lớp 11 - Giáo Dục Việt Nam

KẾT QUẢ CẦN ĐẠT

• Nắm được yêu cầu và cách sử dụng thao tác lập luận bác bỏ trong văn nghị luận.
• Biết bác bỏ một ý kiến sai, thiếu chính xác về xã hội hoặc văn học.

Trong thực tế đời sống, rất nhiều ý kiến sai cần phải phê phán, bác bỏ nhằm đề cao, khẳng định ý kiến đúng. Do đó, mọi người cần biết cách bác bỏ. Cũng như vậy, trong văn nghị luận không chỉ có việc khẳng định ý kiến đúng, mà nhiều khi còn cần bác bỏ những ý kiến sai, thiếu chính xác. Muốn ý kiến bác bỏ có sức thuyết phục, học sinh cần tìm hiểu yêu cầu và cách sử dụng thao tác lập luận bác bỏ.

1. Yêu cầu của thao tác lập luận bác bỏ

Bác bỏ một ý kiến nào đó không đơn giản là tuyên bố ý kiến đó sai, mà phải lập luận đầy đủ để chứng minh rằng nó sai thì mới thuyết phục được người nghe, người đọc. Để bác bỏ một ý kiến sai, trước hết hãy trích dẫn ý kiến đó một cách đầy đủ, khách quan, trung thực. Sau đó, người viết phải làm sáng tỏ hai phương diện: ý kiến ấy sai ở chỗ nào và vì sao nó sai.

• Trả lời câu hỏi thứ nhất: Cần xem xét ý kiến ở cả ba yếu tố: luận điểm, luận cứ và lập luận. Phân tích để người đọc thấy ý kiến đó sai ở đâu rồi tiến hành bác bỏ.
• Trả lời câu hỏi thứ hai: Dùng lý lẽ và dẫn chứng để phân tích, lý giải vì sao ý kiến đó sai.

Trong thực tế, cái đúng và cái sai không tồn tại tách biệt nhau. Trong các ý kiến, có ý kiến đúng, có ý kiến sai; có ý kiến đúng mặt này nhưng sai mặt kia. Vì vậy, khi vận dụng thao tác bác bỏ, cần phân tích từng mặt để tránh tình trạng khẳng định chung chung hay bác bỏ tràn lan. Bác bỏ là cách lập luận để làm sáng tỏ sự thật và chân lý, do đó cũng cần phải trung thực, có mức độ và đúng quy cách.

2. Cách sử dụng thao tác lập luận bác bỏ

Bác bỏ một ý kiến sai có thể thực hiện bằng nhiều cách: bác bỏ luận điểm, bác bỏ luận cứ, bác bỏ cách lập luận hoặc kết hợp cả ba cách một cách linh hoạt.

a) Bác bỏ luận điểm

Bác bỏ luận điểm tức là vạch ra cái sai của bản thân luận điểm. Có nhiều cách bác bỏ luận điểm, nhưng thông thường có hai cách:

• Dùng thực tế để bác bỏ: Ví dụ, Nguyễn Bách Khoa cho rằng Truyện Kiều chứa chan chất tàn héo và chỉ những người có tâm hồn muốn thụt lùi mới thưởng thức được. Để bác bỏ ý kiến này, có thể chỉ ra rằng trong thực tế, chất thơ của Truyện Kiều không phải là sự tàn héo mà là tình yêu và nỗi đau về phẩm giá con người. Bên cạnh đó, nhận định này còn trái với thực tế vì nhiều người có chí tiến thủ cũng yêu mến Truyện Kiều.

• Dùng phép suy luận để bác bỏ: Ví dụ, nếu luận điểm "chỉ những tâm hồn muốn thụt lùi mới có thể thưởng ngoạn được Truyện Kiều" là đúng, thì phần đông người Việt Nam sẽ không thưởng thức Truyện Kiều. Tuy nhiên, thực tế không phải vậy.

b) Bác bỏ luận cứ

Bác bỏ luận cứ là vạch ra tính sai lầm, giả tạo trong lý lẽ và dẫn chứng được sử dụng. Ví dụ, Nhất Chi Mai phê bình Vũ Trọng Phụng rằng tác phẩm của ông chứa tư tưởng hắc ám, căm hờn, nhỏ nhen. Vũ Trọng Phụng đã đáp lại bằng cách chỉ ra rằng ông là người bi quan, căm hờn vì xã hội không đáng ca tụng và cái "nhỏ nhen" ấy chính là sự phản ánh chân thực của đời sống xã hội. Ông đã bác bỏ từng luận cứ của Nhất Chi Mai một cách dõng dạc và thuyết phục.

c) Bác bỏ cách lập luận

Bác bỏ cách lập luận là vạch ra sự mâu thuẫn, phi logic trong lập luận của đối phương. Ví dụ, Phạm Quỳnh ca ngợi Truyện Kiều là quốc hoa, quốc túy, quốc hồn của dân tộc. Tuy nhiên, Ngô Đức Kế đã bác bỏ lập luận này bằng cách chỉ ra rằng trước khi có Truyện Kiều, nước ta vẫn có văn hóa, văn trị và không thể coi Truyện Kiều là tất cả.

LUYỆN TẬP

1. Đọc đoạn đối đáp sau và cho biết lập luận bác bỏ được vận dụng theo thao tác nào?

   Bernard Shaw khi đã nổi tiếng, có một vũ nữ đề nghị ông cưới cô ta với lý do: "Nếu ông và em lấy nhau thì con của chúng ta sẽ thông minh như ông và xinh đẹp như em, thật là tuyệt vời."

   Bernard Shaw hóm hỉnh bác lại: "Nếu tôi và em lấy nhau, mà con cái chúng ta lại đẹp như tôi và thông minh như em, thì đáng sợ biết bao!"

2. Lập luận để phản bác sai lầm trong luận điểm sau (nêu dàn ý): "Có tiền là có hạnh phúc."

   Tham khảo tài liệu sau:

   Thác-cơ-rết nói:

   "Tiền bạc không phải là vạn năng. Nó có thể mua được chiếu giường, nhưng không mua được giấc ngủ. Nó có thể mua được châu ngọc, nhưng không mua được sắc đẹp. Nó có thể mua được giấy bút, nhưng không mua được ý thơ. Nó có thể mua được nhà cửa, nhưng không mua được gia đình. Nó có thể mua được thức ăn, nhưng không mua được sự ngon miệng. Nó có thể mua được trò chơi, nhưng không mua được niềm vui. Nó có thể mua được xu nịnh, nhưng không mua được lòng trung thành. Nó có thể mua được cánh hẩu, nhưng không mua được tình bạn. Nó có thể mua được sự phục tùng, nhưng không mua được lòng kính trọng. Nó có thể mua được quyền thế, nhưng không mua được trí tuệ. Nó có thể mua được thể xác, nhưng không mua được tình yêu. Nó có thể mua được vũ khí, nhưng không mua được hòa bình."