Phần 1: Đọc Một Tập Thơ, Một Tập Truyện Ngắn Hoặc Một Tiểu Thuyết | Chuyên đề học tập Ngữ văn 10 | Chuyên Đề 3: Đọc, Viết, Giới Thiệu Một Tập Truyện Ngắn Hoặc Một Tiểu Thuyết - Lớp 10 - Kết Nối Tri Thức Với Cuộc Sống

Trang 70

I. CÁCH ĐỌC

1. Tìm hiểu thông tin khái quát về cuốn sách

Bạn có thể đọc phiên bản giấy hoặc phiên bản điện tử của cuốn sách. Dù đọc phiên bản nào, trước hết, bạn cần tìm hiểu những thông tin sau:

– Nhan đề cuốn sách, tên tác giả, nhà xuất bản, hình ảnh được vẽ / chụp trên bìa 1. Đây là những thông tin tạo nên ấn tượng ban đầu của bạn về cuốn sách.

– Năm xuất bản, chân dung tác giả hay phần giới thiệu khái quát về tác giả, tác phẩm ở bìa 4 hay các bìa phụ. Thông tin về năm xuất bản có thể làm này sinh nhu cầu tìm hiểu
sự thay đổi nội dung sách qua các lần xuất bản khác nhau.

– Mục lục được đặt đầu hoặc cuối sách, giúp bạn dễ dàng tra cứu các nội dung trong sách và có được cái nhìn bao quát về cuốn sách (nhờ đọc Mục lục, việc nắm bắt những chủ đề nổi bật của cuốn sách trở nên thuận lợi).

– Lời giới thiệu hoặc Lời nói đầu, Lời tựa: Việc đọc các phần này giúp bạn có được định hướng đọc và tâm thế đọc phù hợp.

Lưu ý: Nhiều tập có lời bạt ở cuối sách. Bạn cần đọc phần này để có thêm căn cứ cùng cố phần tổng hợp, đánh giá của mình.

2. Đọc từng tác phẩm cụ thể

a. Đọc từng bài trong tập thơ

• Cách đọc

– Tập thơ của một tác giả hay của nhiều tác giả đều gồm một số bài thơ, được tác giả hoặc người tổ chức bản thảo sắp xếp có chủ định. Vì thế, bạn nên đọc các bài thơ theo thứ tự trong tập để tiện theo dõi và ghi chép những thông tin cần thiết, thuận lợi cho việc tổng hợp, đánh giá ở phần sau.

Trang 71

– Với tập thơ có tên trùng với tên một bài thơ trong tập, bạn nên đọc trước bài thơ đó đề có được hình dung sơ lược về nội dung, cảm hứng chung của tập thơ.

– Đọc lướt một số bài thơ bất kì để có ấn tượng ban đầu về tập thơ trước khi đi vào đọc kĩ từng bài.

– Nếu tác phẩm có thêm kênh hình (tranh, ảnh minh hoạ) thì cần nổi kết giữa nội dung của văn bản với hình ảnh để cảm nhận ý nghĩa và sức gọi tà, sự biểu cảm của những hình ảnh gắn với từng văn bản.

• Ghi chép trong quá trình đọc

Khi đọc từng bài thơ, bạn nên ghi chép nhanh, cụ thể các thông tin cơ bản. Nếu ghi chép đầy đủ, theo thứ tự các bài thơ trong tập, bạn sẽ có một tập tư liệu cần thiết về tập thơ, phục vụ cho việc tổng hợp, đánh giá hoặc để triển khai bài viết, trình bày bài nói theo yêu cầu ở phần sau của chuyên đề này. Với từng bài thơ, có thể ghi chép theo các nội dung sau:

– Nội dung cảm xúc của bài thơ

Câu hỏi cần trả lời: Bài thơ bộc lộ cảm xúc hay suy ngẫm về đề tài, vẫn đề gì? Đối tượng trữ tình của bài thơ là gì? Nhìn ở cấp độ bao quát nhất, đề tài, vấn đề được chiêm nghiệm
hay đối tượng trữ tình của một bài thơ có thể là thiên nhiên, quê hương, đất nước, gia đình, tình bạn, tình yêu, những lựa chọn trong cuộc đời, thái độ con người trước những câu hỏi của kiếp nhân sinh,... Việc xác định đầy đủ đề tài, vấn đề, đối tượng trữ tình của các bài trong một tập thơ sẽ giúp bạn hiểu được những điều cốt lõi khiến tác giả/ các tác giả rung động, trăn trở, thao thức.

– Thể thơ

Thông thường, trong một tập thơ, tác giả/ các tác giả ưa sử dụng một số thể thơ nhất định để sáng tác. Nắm được thể thơ của từng bài, xâu chuỗi lại, bạn sẽ thấy tác giả/ các
tác giả ưa thích hoặc có sở trường về thể thơ nào.

– Thời điểm sáng tác

Trong một tập thơ, các bài thơ được sáng tác vào những thời điểm khác nhau, thậm chí, có khi rất xa nhau. Nếu tác giả có ghi rõ thời gian sáng tác, bạn cần lưu lại thông tin này, từ đó tìm hiều bối cảnh cuộc sống khi bài thơ ra đời. Đó là những yếu tố cần thiết giúp bạn hiểu thêm về bài thơ.

– Thông điệp của bài thơ

Đọc và trả lời câu hỏi: Bài thơ muốn nói điều gì?, bạn sẽ hiểu được những nét chính về thông điệp của nó (thông điệp có khi được trình bày trực tiếp, có khi ngầm ẩn dưới các
lớp hình tượng, cần được phát hiện và "gọi" ra bằng ngôn ngữ tường minh). Khi tạm cho là cảm nhận được đầy đủ điều cơ bản mà tác giả/ các tác giả muốn biểu đạt ở tất cả các bài, bạn có điều kiện hiều được tình cảm, cảm xúc đối với cuộc sống con người mà tập thơ đã khơi dậy trong tâm hồn bạn.

Trang 72

– Những nét nổi bật về nghệ thuật

Ở mỗi bài, bạn cần chú ý những yếu tố nghệ thuật được tác giả sử dụng thành công. Đó có thể là cách lập tứ, cách kiến tạo biểu tượng, hình ảnh, cách sử dụng những lớp từ vựng
và cú pháp riêng, cách lựa chọn những biện pháp tu từ có nhiều nét độc đáo, mới lạ.

– Những câu thơ tiêu biểu

Đọc bài thơ, gặp những câu thơ gây ấn tượng mạnh, bạn cần chép lại. Đó là những câu bộc lộ rõ nhất cảm xúc, tư tưởng của nhân vật trữ tình (chủ thể trữ tình) với nghệ thuật biểu hiện mới mẻ, bất ngờ.

– Mỗi liên hệ với các bài thơ khác trong tập

Mỗi tập thơ là một chỉnh thể, do vậy, giữa các bài trong tập luôn có mối liên hệ với nhau về ý tưởng, cảm xúc, hình ảnh, từ ngữ.... Bạn cần đọc mỗi bài trong tương quan so sánh để nhận ra những nét ổn định tạo nên sự nhất quán về bút pháp, phong cách, quan niệm nghệ thuật về con người ở mỗi tập thơ, hoặc những nét biến đồi vốn là yếu tố tạo nên sự đa dạng của tổng thể các phong cách hay của từng phong cách cùng hiện diện trong tập thơ.

Lưu ý: Khi đọc từng bài thơ trong tập thơ của một tác giả hay tập thơ của nhiều tác giả, việc ghi chép những thông tin như trên căn bản là giống nhau. Điều cần phân biệt: Ở tập thơ của nhiều tác giả, các thông tin cụ thể được nêu phải gắn với từng người cụ thể. Nắm được điều đó mới có thể đưa ra được những nhận xét, đánh giá có tính chất khái quát về những nét tương đồng và khác biệt giữa các tác giả trong tập thơ.

b. Đọc từng tác phẩm trong tập truyện ngắn

• Cách đọc

Giống như khi đọc một tập thơ, với một tập truyện ngắn, bạn cũng nên đọc tuần tự từng tác phẩm theo sắp xếp của người biên soạn. Bạn hãy đọc lướt một số truyện để có cảm
nhận chung, sau đó đọc kĩ từng truyện và ghi chép cụ thể các thông tin cần thiết.

• Ghi chép trong quá trình đọc

Đọc truyện, bạn có thể ghi chép nhanh theo các nội dung sau đây:

– Đề tài của truyện

Đề tài của truyện thể hiện ở bức tranh đời sống được miêu tả. Một số đề tài thường gặp trong tác phẩm truyện: nông thôn, đô thị, lịch sử, chiến tranh, tình yêu, thế sự,...

– Cốt truyện và tình huống truyện

Đọc từng truyện, bạn có thể ghi vắn tắt diễn biến chính của câu chuyện (không cần tóm tắt nội dung truyện một cách đầy đủ). Chính phần lược ghi này giúp bạn nhớ mỗi truyện kể về ai, điều gì – tức là các thông tin quan trọng sẽ giúp cho những phân tích, đánh giá sau đó tránh được tình trạng chung chung. Bạn cũng cần miêu tả được một cách khái quát về

Trang 73

tình huống truyện được nhà văn tạo dựng, đồng thời nêu được các ý cơ bản về ý nghĩa của tình huống đó trong việc bộc lộ tính cách nhân vật, làm nổi bật xung đột chính trong truyện và thể hiện rõ tính đặc thù của phong cách nhà văn.

– Ngôi kể

Bất cứ truyện nào cũng có người kề chuyện ở một ngôi nhất định. Việc chọn ngôi kề luôn được tác giả thực hiện đầy dụng ý. Phạm vi bao quát của từng ngôi kể như thế nào cũng được người viết xác định một cách chủ động. Đây chính là điều cần được đặc biệt lưu ý khi đọc từng truyện ngắn và khi so sánh các truyện trong tập truyện với nhau.

– Nhân vật

Mỗi nhân vật trong truyện đều có những thông tin đáng chú ý: giới tỉnh, độ tuổi, nghề nghiệp, thành phần xã hội,... Bên cạnh đó, nhân vật còn có ngoại hình, hành động, lời nói, nội tâm,... Những điều này cần được ghi ngắn gọn, rõ ràng. Hơn thế nữa, ở mỗi truyện, bạn còn cần chú ý mối quan hệ giữa các nhân vật.

– Không gian và thời gian

Không gian và thời gian trong mỗi truyện đều là những yếu tố được nhà văn miêu tả với ý đồ nghệ thuật rõ rệt và đó chính là không gian, thời gian nghệ thuật. Khi ghi chép, bạn cần chọn được từ ngữ thích hợp để gọi đúng tính chất của không gian, thời gian nghệ thuật được xây dựng trong truyện.

– Ngôn ngữ trần thuật

Tạo nên ngôn ngữ trần thuật trong truyện có lời kể, tả, thông báo, thuyết minh, giải thích; có ngôn ngữ độc thoại, đối thoại,... Tất cả các yếu tố này đều cần được chú ý quan sát. Bạn có thể ghi nhanh ấn tượng tổng hợp của mình hoặc ghi lại ấn tượng về một phương diện nào đó của ngôn ngữ trần thuật.

– Những câu văn tiêu biểu

Mỗi truyện có thể có những câu văn đáng nhớ thuộc lời nhận xét, bình phẩm của người kể chuyện hoặc lời nhân vật. Những câu văn như vậy giúp cho người đọc hiểu thêm về
tư tưởng nghệ thuật của tác giả. Cần biết chọn lọc ghi chép một số câu mà bạn cảm thấy tâm đắc.

c. Đọc một cuốn tiểu thuyết

– Đọc theo chương, phần hoặc mạch truyện. Hình dung về bối cảnh trong truyện, các tuyến nhân vật và diễn biến hành động của từng tuyển nhân vật (nhân vật chính, nhân
vật trung tâm và các nhân vật phụ,...), các sự kiện (thắt nút, cao trào, mở nút); cách kể chuyện và miêu tả của tác giả. Nếu cốt truyện phức tạp, khó nhớ, bạn có thể tóm tắt theo
từng đoạn để khi đọc xong thì có được một bản tóm tắt đầy đủ. Có thể vẽ sơ đồ để nắm bắt được cốt truyện một cách bao quát.

Trang 74

– Trong khi đọc, có thể lấy ra những sự việc, chi tiết tiêu biểu và nêu những ấn tượng, nhận xét ban đầu về chúng.

– Luôn chú ý hình dung và nắm bắt được cảm hứng sáng tạo, quan điểm nhìn nhận, đánh giá con người, sự việc của nhà văn, chú ý nét ổn định và sự biến hóa trong cách kể, tả mà nhà văn đã thể hiện để có cơ sở nhận xét chung về bút pháp, phong cách nghệ thuật của người viết.

3. Đánh giá chung về một tập thơ, một tập truyện ngắn hoặc một cuốn tiểu thuyết

Từ tư liệu đã ghi chép được trong quá trình đọc từng bài thơ, truyện ngắn hoặc cuốn tiểu thuyết, bạn sẽ tổng hợp lại để đánh giá trên các khía cạnh chủ yếu sau:

– Giá trị chung của tác phẩm

Giá trị chung của một tác phẩm gồm giá trị nội dung tư tưởng và giá trị nghệ thuật. Đọc xong tập truyện, tập thơ hay cuốn tiểu thuyết, bạn cần khái quát một cách ngắn gọn điều mà bạn cảm nhận được. Chẳng hạn, đọc Gió đầu mùa của Thạch Lam, Khải Hưng nêu ý kiến: “Nếu ta có thể chia ra làm hai dạng nhà văn: nhà văn thiên về tư tưởng và nhà văn thiên về cảm giác, thì tôi quả quyết đặt Thạch Lam vào hạng dưới. Ở chỗ mà người khác dùng tư tưởng, dùng lời có khi rất rậm để tả cảnh, tả tình, ông chỉ nói một cách rất giản dị cái cảm giác của ông. Cái cảm giác ấy bao quát hết tư tưởng của tác giả và của độc giả, nhiều khi đi xa hơn, sâu hơn tư tưởng vì có cái ta cảm thấy mà không thể dùng tư tưởng để mô tả, giải phẫu cái cảm giác của ta ra được, dù là một cái cảm giác nhẹ nhàng, cái rung động khẽ như cánh bướm non ấy là một tình cảm sâu xa"

- Những nét riêng, những cái mới của tác phẩm

Để nêu những nét riêng của tập thơ, tập truyện ngắn hoặc cuốn tiểu thuyết, bạn cầndựa vào những ghi chép cụ thể, tổng hợp lại bằng những nhận xét, đánh giá khái quát.
Ví dụ, về tập Thơ Thơ của Xuân Diệu, Thế Lữ nhận định: “Cho nên Xuân Diệu say đắm với tình yêu và hăng hái với mùa xuân, thả mình bơi trong ánh nắng, chất đầy trong bầu tim mây trời thanh sắc. Ông hăm hở đi tìm những nơi sự sống dồi dào tụ lại. Khi ông khao khát vô biên, tuyệt đích, chẳng phải ông muốn lên tới đỉnh cao nhất của sự sống đó sao? Ham yêu, biết yêu, Xuân Diệu muốn tận hưởng tình yêu, vì ông thấy chỉ tình yêu mới gồm được bao nhiêu ý nghĩa".

- Vị trí của tác phẩm trong sự nghiệp của tác giả

Tập thơ, tập truyện hoặc cuốn tiểu thuyết được đọc là một bộ phận trong toàn bộ các sáng tác của nhà thơ, nhà văn. Do đó, cần nêu được vài nét về tương quan giữa nó với các tác phẩm khác, từ đó thấy được vị trí của tác phẩm trong sự nghiệp văn học của tác
giả. Muốn nêu được ý này, cần biết đọc rộng thêm về nhiều sáng tác khác của tác giả.

______________________________________________

Khải Hưng, Tựa, in trong Thạch Lam, Gió đầu mùa, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, 2014, tr. 14.

Thế Lữ, Tựa "Thơ Thơ", in trong Xuân Diệu, Thơ Thơ và Gửi hương cho gió, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, 1996, tr. 9.

Trang 75

- Vị trí của tác phẩm trong nền văn học

Đặt tác phẩm được đọc trong bối cảnh phát triển của văn học đề nhận ra những đóng góp của nó.

- Ý nghĩa của tác phẩm đối với đời sống đương đại

Việc đọc chỉ thực sự có hiệu quả nếu được thực hiện một cách chủ động. Sự chủ động đó thể hiện rõ ở cách chọn tác phẩm để đọc, chọn vấn đề đề nghiền ngẫm. Thật tự nhiên,
khi ý thức được điều này là bạn đã bước đầu nhìn ra hoặc có ý thức đánh giá về ý nghĩa của tác phẩm đối với bạn, đối với người đọc hôm nay. Một tác phẩm có thể được viết đã lâu nhưng vẫn có thể khơi gợi trong bạn những suy nghĩ mới về cuộc sống. Rõ ràng, điều này cần được nói ra khi bạn nêu những đánh giá khái quát về tác phẩm vừa đọc.

II. THỰC HÀNH ĐỌC

1. Gợi ý tác phẩm đọc

Chọn đọc một trong các tập thơ, tập truyện ngắn hoặc tiểu thuyết theo gợi ý sau:

• Thơ: Nhiều tác giả (1987), Tình bạn – Tình yêu – Thơ, NXB Giáo dục, Hà Nội; Nhiều tác giả (1994), Tuyển tập thơ lục bát Việt Nam, NXB Văn hoá, Hà Nội, Lưu Quang Vũ (2010), Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, Nguyễn Quang Thiều (2015), Sự mất ngủ của lừa, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội; Mai Văn Phấn (2018), Lặng yên cho nước chảy, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội; Nhiều tác giả (2009), Thơ trẻ 360°, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội,...

• Tập truyện ngắn: An-tôn Sê-khốp (Anton Chekhov, 2012), Truyện ngắn A.P. Chekhov, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội; O. Henry (O. Henry, 2018), Tuyển tập O. Hen-ry, NXB Văn học, Hà Nội, Thạch Lam (2020), Sợi tóc, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội; Nguyễn Tuân (2014), Vang bóng một thời, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội; Nguyễn Minh Châu (1985), Bến quê, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội, Bảo Ninh (2009), Chuyện xưa kết đi, được chưa?, NXB Văn học, Hà Nội, Phan Thị Vàng Anh (1993), Khi người ta trẻ, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội,...

• Tiểu thuyết: Xéc-van-tét (Cervantes, 2004), Đôn Ki-hô-tê (Don Quijote), NXB Văn học, Hà Nội; Đe-ni-ơn Đi-phô (Daniel Defoe, 2021), Rô-bin-xơn Cru-xô (Robinson Crusoe), NXB Văn học, Hà Nội; Mác Tu-ên (Mark Twain, 2019), Những cuộc phiêu lưu của Tôm Xoi-ơ (Tom Sawyer), NXB Văn học, Hà Nội; Giắc Lơn-đơn (Jack London, 1983), Tiếng gọi nơi hoang dã, NXB Lao động, Hà Nội; Ăng-toan đơ Xanh-tơ Ê-xu-pe-ri (Antoine de Saint-Exupéry, 2003), Xứ con người, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, Ga-vo-rin Trôi-e-pôn-xki

Trang 76

(Gaveriil Troyepolsky, 2021), Con Bim trắng tai đen, NXB Văn học, Hà Nội; Y-an Ma-ten (Yann Martel, 2020), Cuộc đời của Pi, NXB Văn học, Hà Nội, Phùng Quán (2021), Tuổi thơ dữ dội, NXB Kim Đồng, Hà Nội; Ocean Vuong (2021), Một thoảng ta rực rỡ ở nhân gian, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội;...

2. Ghi lại kết quả đọc

Bạn có thể ghi lại kết quả đọc theo gợi ý trong phiếu sau: