•    Tiếng cười trào phúng với nhiều sắc thái và cung bậc khác nhau là một phần của đời sống. Tiếng cười đó được bật ra từ những phản ứng lành mạnh của con người trước cái chưa hay, chưa đẹp, hoặc cái tiêu cực, xấu xa tồn tại xung quanh chúng ta. Nó góp phần thanh lọc cuộc sống theo cách ý vị, tinh tế và hướng chúng ta đến với chân, thiện, mĩ.

•    Thơ trào phúng chuyển tải tiếng cười trào phúng dưới hình thức ngôn ngữ thi ca. Trong bài học này, em sẽ được đọc một số bài thơ trào phúng sáng tác theo thể thơ thất ngôn bát cú và thất ngôn tứ tuyệt. Đây cũng là dịp em củng cố kĩ năng đọc hiểu một bài thơ Đường luật. Bên cạnh đó, em cũng sẽ được tiếp cận một văn bản nghị luận kết nối về chủ đề để thấy những giọng điệu khác nhau của tiếng cười trào phúng và cảm nhận rõ nét hơn ý nghĩa, giá trị tốt đẹp mà tiếng cười ấy đem lại cho cuộc đời.

VĂN BẢN ĐỌC

VĂN BẢN 1. Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu, Trần Tế Xương

VĂN BẢN 2. Lai Tân, Hồ Chí Minh

VĂN BẢN 3. Một số giọng điệu của tiếng cười trong thơ trào phúng, Trần Thị Hoa Lê

1. Chỉ ra một số yếu tố Hán Việt được sử dụng trong văn bản Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu.

a. Giải nghĩa mỗi yếu tố.

b. Tìm một số từ Hán Việt có sử dụng những yếu tố đó (mỗi yếu tố tìm ít nhất hai từ).

2. Kẻ bảng vào vở theo mẫu sau và tìm từ có yếu tố Hán Việt tương ứng:

Yếu tố Hán Việt	Từ có yếu tố Hán Việt tương ứng
(lừa dối, xảo trá)
(giữa, khoảng giữa)
(khó khăn, vất vả)

3. Xếp các từ ngữ sau thành từng nhóm có yếu tố Hán Việt cùng nghĩa và giải nghĩa yếu tố Hán Việt đó:   

a. nam: kim chỉ nam, nam quyền, nam phong, phương nam, nam sinh, nam tính

b. thuỷ: thuỷ tổ, thuỷ triều, thuỷ lực, hồng thuỷ, khởi thuỷ, nguyên thuỷ

c. giai: giai cấp, giai điệu, giai nhân, giai phẩm, giai thoại, giai đoạn, bách niên giai lão

4. Giải nghĩa các thành ngữ có yếu tố Hán Việt sau và đặt một câu với mỗi thành ngữ:

a. vô tiền khoáng hậu

b. dĩ hoà vi quý

c. đồng sàng dị mộng

d. chúng khẩu đồng từ

e. độc nhất vô nhị

Hiện tượng đồng âm
giữa một số yếu tố Hán Việt

Khi sử dụng từ Hán Việt, cần lưu ý hiện tượng đồng âm: các yếu tố Hán Việt cùng âm, nhưng nghĩa khác xa nhau và không có liên quan với nhau. Ví dụ: 

 • với nghĩa là “cõi, nơi tiếp giáp” trong các từ giới thuyết, giới tuyến, biên giới, địa giới, giáp giới, hạ giới, phân giới, ranh giới, thế giới, thượng giới, tiên giới.

 • với nghĩa “răn, kiêng” trong các từ như: giới nghiêm, cảnh giới, phạm giới, thụ giới.

 •

• với nghĩa "đồ kim khí, vũ khí" trong các từ như : cơ giới, cơ giới hoá, binh giới, khí giới, quân giới.

với nghĩa chỉ một loài cây: kinh giới. 

1. Phân biệt sắc thái nghĩa của các từ ngữ sau và cho ví dụ để làm rõ sự khác nhau về cách dùng giữa các từ ngữ đó:

a. ngắn và cụt lủn

b. cao và lêu nghêu

c. lên tiếng và cao giọng

d. chậm rãi và chậm chạp

Sắc thái nghĩa của từ ngữ
và việc lựa chọn từ ngữ

Quan sát các từ ngữ trong những cặp sau: ăn – xơi, trắng tinh – trắng hếu, vàng – vàng vọt, người lính – tên lính,..., có thể thấy giữa các từ ngữ trong mỗi cặp có sự khác biệt về sắc thái nghĩa, chẳng hạn, ăn có tính chất trung tính nhưng xơi có sắc thái trang trọng, trắng tinh có sắc thái nghĩa tích cực

2. Đọc đoạn trích sau và thực hiện các yêu cầu:

   Huống chi ta cùng các ngươi sinh phải thời loạn lạc, lớn gặp buổi gian nan. Ngó thấy sứ giặc đi lại nghênh ngang ngoài đường, uốn lưỡi cú diều mà sỉ mắng triều đình, đem thân dê chó mà bắt nạt tể phụ, thác mệnh Hốt Tất Liệt mà đòi ngọc lụa, để thoả lòng tham không cùng, giả hiệu Vân Nam Vương mà thu bạc vàng, để vét của kho có hạn. Thật khác nào như đem thịt mà nuôi hổ đói, sao cho khỏi tai vạ về sau?

(Trần Quốc Tuấn, Hịch tướng sĩ)

a. Tìm trong đoạn trích năm từ Hán Việt và giải nghĩa các từ đó.

b. Đặt một câu với mỗi từ Hán Việt tìm được.

3. Theo em, các từ in đậm trong từng nhóm câu sau đây có thể thay thế cho nhau được không? Vì sao?

a. - Cuộc kháng chiến vĩ đại ấy là một minh chứng hùng hồn cho tinh thần yêu nước của nhân dân ta.

 - Anh ấy có một thân hình to lớn, săn chắc.

(tốt nghĩa) nhưng trắng hếu có sắc thái nghĩa tiêu cực (xấu nghĩa),... Có những sắc thái nghĩa cơ bản như: trang trọng – thân mật – suồng sã, tích cực – tiêu cực, tốt nghĩa – xấu nghĩa,... Trong giao tiếp, cần chú ý sử dụng từ ngữ có sắc thái nghĩa phù hợp để phát huy được hiệu quả biểu đạt.

Nhóm từ Hán Việt thường có sắc thái nghĩa cổ kính, trang trọng hoặc khái quát, trừu tượng, khác hẳn với những từ có nghĩa tương đồng trong tiếng Việt.

• Sắc thái cổ kính, ví dụ: Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp (Huy Cận, Tràng giang). Nếu thay bằng sông dài thì câu thơ của Huy Cận sẽ mất đi sắc thái này.

• Sắc thái trang trọng, ví dụ: Hôm nay, phu nhân Thủ tướng đến thăm các cháu ở nhà trẻ Hoa Hồng. Cách dùng từ phu nhân (thay vì dùng từ vợ) phù hợp với vị thế của người được nói đến.

• Sắc thái khái quát, trừu tượng, ví dụ: Các phụ huynh rất mong được biết kết quả học tập, rèn luyện của con em mình. Từ phụ huynh không thể thay thế bằng từ cha anh.

ĐỌC VĂN BẢN

Một số giọng điệu của tiếng cười
trong thơ trào phúng

----------------------

TRẦN THỊ HOA LÊN

-----------------------

   Thơ trào phúng là một bộ phận sáng tác văn học đặc thù, mà đối tượng miêu tả, thể hiện của nó là sự bất toàn

   Hài hước là cách đùa cợt nhẹ nhàng cùng những yếu tố khác lạ phóng túng, phá vỡ các khuôn khổ quen thuộc. Bài thơ tự trào của Phạm Thái là một ví dụ điển hình cho lối hài hước như một cách vượt lên cảnh ngộ, vượt lên những nỗi đắng cay của kẻ bất đắc chí, tự thấy mình đáng cười, vô tích sự:

Có ai muốn hỏi tuổi tên gì?

Vừa chẵn ba mươi gọi chú Lì.

Dăm bảy câu thơ, gầy gối hạc,

Vài ba đứa trẻ, béo răng nghê

Tranh vòn sơn thuỷ, màu nhem nhuốc,

Bầu dốc kiền khôn, giọng bét be.

Miễn được ngày nào cho sướng kiếp,

Sống thì nuôi lấy, chết mang đi.

(Phạm Thái, Tự trào 1)

   Hai cặp câu thực và luận của bài thơ bát cú sử dụng những từ ngữ, hình ảnh đăng đối theo lối chế giễu (gầy gối hạc – béo răng nghê, màu nhem nhuốc – giọng bét be) đã dựng nên bức chân dung nhà nho tài hoa nhưng không gặp thời vận, đành tìm
------------------------------------------------
Trần Thị Hoa Lê sinh năm 1968 tại Ninh Bình, là giảng viên đại học, nhà nghiên cứu văn học. Các công trình nghiên cứu chính: Giáo trình Văn học trung đại Việt Nam, tập 2 (2015, viết chung), Văn học trào phúng Việt Nam thời trung đại (2017),...
Bất toàn: không trọn vẹn, không hoàn hảo.

Kiền khôn (càn khôn): trời và đất, vốn là tên hai quẻ trong Bát quái (theo tư tưởng triết học cổ đại Trung Hoa được thể hiện trong Kinh Dịch), quẻ càn tượng trưng cho trời, quẻ khôn tượng trưng cho đất. “Bầu dốc kiền khôn” ý nói uống nhiều như dốc rượu trong cả thế giới này vào miệng.

thú vui trong việc làm thơ, dạy trẻ, vẽ tranh, uống rượu, và chuyển hoá nỗi buồn thời thế thành ra tiếng cười hài hước tự chế nhạo lối sống coi nhẹ mọi được – mất, sinh – tử của mình.

   Mia mai – châm biếm là cách tạo ra những yếu tố vô lí hoặc thiếu lô-gic, đảo lộn trật tự thông thường, tạo nên tiếng cười phê phán, thanh lọc những thói xấu như thói tự mãn, kiêu căng, đạo đức giả, keo kiệt,... Nguyễn Khuyến đã châm biếm về tình huống trớ trêu của “quan tuần” mất cướp. Quan tuần phủ đứng đầu một tỉnh (nhỏ) – người lẽ ra phải trị được quân trộm cướp thì lại bị kẻ cướp “lèn” cho một vố rõ đau:

Tôi nghe kẻ cướp nó lèn ông,

Nó lại mang ông bỏ giữa đồng.

Lấy của đánh người, quân tệ nhỉ!

Thân già da cóc, có đau không?

Bây giờ mới sẽ sầy da trán,

Ngày trước đi đâu mất mảy lông!

Thôi cũng đừng nên ki cóp nữa,

Kẻo mang tiếng dại với phường ngông!

(Nguyễn Khuyến, Hỏi thăm quan tuần mất cướp)

   Tình huống mỉa mai “quan tuần mất cướp” đã cho thấy sự bất lực, đáng thương và đáng cười của ông quan này. Khai thác “tai nạn” bất thường, vô lí xảy ra với một ông quan tỉnh, Nguyễn Khuyến có dịp chê cười những ông quan xấu tương tự – vừa giàu có kếch sù vừa keo kiệt, bủn xỉn, làm quan nhiều quyền lực nhưng đến cái thân mình cũng không đảm bảo được an toàn.

   Nói cách khác, mỉa mai – châm biếm là một thủ pháp tạo nên tiếng cười bằng cách khẳng định một cách có vẻ như nghiêm túc, có lí những điều vô lí, không thể chấp nhận, tạo nên sự hoài nghi, phê phán, thanh lọc đối với cái xấu, cái đáng cười. Đó là cách “chế nhạo ngầm, đeo mặt nạ nghiêm trang”: khen để mà chê, khẳng định để mà phủ định, đề cao để mà hạ thấp,... Mỉa mai Nha lệ thương dân, Kép Trà đã khái quát được tình cảnh khốn khổ của người dân quê hương ông, xứ đồng trũng “chiêm khê mùa thối” liên miên lụt lội, lại còn ẻ cổ chịu thêm gánh nặng “quan tham”.

Nước lụt năm nay khó nhọc to,

Thương dân nha lệdốc lòng lo.

Chửa nhai tre hết còn nhai bạc,

                  Mới bắt trâu xong lại bắt bò.
----------------------------------------
Nha lệ: quân lính, người hầu hạ quan lại thời phong kiến.

Mấy xã Bạch Sam anh lệ nuốt,

Trăm phu Chuyên Nghiệp

Còn đê, còn nước, dân còn khổ,

Ai bảo Duy Tiên huyện vẫn cò

(Kép Trà, Nha lệ thương dân)

   Trong bài thơ thất ngôn bát cú này, tác giả sử dụng lối nói ngược (phản ngữ), giả như khen ngợi “nha lệ thương dân”, “dốc lòng” lo cứu dân trong tình cảnh mưa lớn, vỡ đê, nước lụt, song tiếng cười mỉa mai cất lên ở bốn câu thơ thực (3 – 4) và luận (5 – 6) đã phơi bày thực chất lợi dụng thiên tại để nhũng nhiễu, bòn rút dân nghèo của đám nha lệ đó. Chúng “thương dân” bằng cách nhai tre, nhai bạc, bắt trâu, bắt bò, nuốt, no khiến cho người dân đã nghèo đói vì thiên tai lại khổ sở thêm vì nhân hoạ.

   Đả kích là một cấp độ khác của tiếng cười trào phúng, thường mang giọng điệu phủ nhận gay gắt đối tượng, thể hiện quan niệm nhân sinh, đạo đức của tác giả. Đó có thể là những hình thức ngôn từ mang tính “mắng chửi” quyết liệt, có phần suồng sã, thô mộc, nhằm mục đích cảnh tỉnh sự tha hoá đạo đức đang diễn ra tràn lan trong xã hội. Trường hợp bài thơ Đất Vị Hoàng của Trần Tế Xương là một ví dụ tiêu biểu:

Có đất nào như đất ấy không?

Phố phường tiếp giáp với bờ sông.

Nhà kia lỗi phép, con khinh bố,

Mụ nọ chanh chua, vợ chửi chồng

Keo cú, người đâu như cứt sắt

Tham lam, chuyện thở rặt hơi đồng

Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh,

Có đất nào như đất ấy không?

   Bài thơ có lối kết cấu thủ vĩ ngâm, câu đầu, câu cuối hoàn toàn giống nhau, tạo nên cảm giác về một vòng xoay bế tắc, luẩn quẩn của xã hội giao thời cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX. Dưới cái nhìn của nhà thơ trào phúng, tâm điểm “vòng xoay bế tắc” đó chính là tình trạng đạo đức gia đình và xã hội xuống cấp nghiêm trọng: gia đình thi mất tôn ti trật tự, người trên hư hỏng, người dưới hỗn hảo, thiếu tôn trọng lẫn nhau (con khinh bố, vợ chửi chồng), xã hội thì đầy rẫy những thói keo kiệt, tham lam, chạy theo
------------------------------------------------

Thừa: viên chức làm việc trong công sở của chính phủ Nam triều thời thuộc Pháp, còn gọi thừa phái, thầy thừa.

Cò: hoặc cò trắng, là từ mà quan lại thời đó chỉ những vùng họ “bóp nặn” được ít, tức là nơi dân nghèo; một cách giải thích khác: gọi là "đất cò trắng”. “dân cò trắng” vì vùng đó trũng thấp "chiêm khê mùa thối”, thường bị ngập nước, cò đậu rất nhiều. Ba tiếng “huyện vẫn cò” còn có thể đọc lái thành “họ vẫn quyền”, để nói những viên quan ấy vẫn chễm chệ giữ chức quan của mình.

Cứt sắt: chất bã thải từ sắt nung, rất rắn; ở đây dùng để chỉ những người keo kiệt, bủn xỉn.

Hơi đồng: mùi tiền bạc, chuyện tiền bạc.

đồng tiền (người đâu như cứt sắt, chuyện thở rặt hơi đồng). Ẩn đằng sau tiếng cười đả kích tập trung ở hai liên thơ giữa, độc giả có thể nhận ra nỗi đau xót ám ảnh của nhà thơ thông qua ba “câu hỏi” được trùng điệp từ câu thơ đầu tới câu thơ cuối (Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh/ Có đất nào như đất ấy không?). Tuy nhiên, với giọng đả kích và ngôn từ thô mộc, suồng sã, những bài thơ trào phúng kiểu này có thể gây ra hiệu ứng trái ngược trong sự tiếp nhận của độc giả.

   Như vậy, tiếng cười trong văn chương nói chung, thơ trào phúng nói riêng thật phong phú và đa sắc màu như chính cuộc sống. Tiếng cười ấy thật cần thiết để đẩy lùi cái xấu, hướng mỗi con người đến những giá trị cao đẹp hơn.

(Theo Trần Thị Hoa Lê, Một số giọng điệu của tiếng cười trong thơ trào phúng,
tạp chí Văn học và Tuổi trẻ, số tháng 9/2022 (504 + 505))