Đọc: Những trò lố hay là Va-ren(*) và Phan Bội Châu (Nguyễn Ái Quốc) | Ngữ Văn Tập 2 | Bài 6: Hồ Chí Minh “Văn Hóa Phải Soi Đường Cho Quốc Dân Đi"(*) - Lớp 11 - Kết Nối Tri Thức Với Cuộc Sống

Trang 21

VĂN BẢN 5: Những trò lố hay là Va-ren(*) và Phan Bội Châu (Nguyễn Ái Quốc)

• Bạn hiểu thế nào là trò lố? Trước một trò lố, người ta thường có những phản ứng như thế nào?

• Bạn đã biết gì về Phan Bội Châu và sự kính trọng mà nhân dân ta dành cho ông?

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren sẽ “chăm sóc” vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình từ Mác-xây (Marseille) đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

Đến Sài Gòn thì ông Va-ren, có gì mà không lường trước được, sẽ bị quấn quýt lấy, lôi kéo đi, giằng co, ru vỗ, ấp ủ trong mớ bòng bong những buổi chiêu đãi, những cuộc tiếp với rước, những lời chúc với tụng. Tiếp đấy là một cuộc tuần du linh đình qua khu phố bản xứ, giữa hàng nghìn người da vàng đã được nước Pháp

_____________________________________________________________

(*) Va-ren (1870 – 1947): chính khách Pháp, tên đầy đủ là A-lếch-xăng-đrợ Cờ-lốt Va-ren (Alexandre Claude Varenne), đảm nhiệm chức Toàn quyền Đông Dương từ năm 1925 đến năm 1928.

Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt cóc tại Thượng Hải (Trung Quốc) vào ngày 30/6/1925, sau đó bị giải về nước xử án. Sự kiện này làm dấy lên phong trào đòi thả Phan Bội Châu phát triển sôi nồi trong cả nước, gây sức ép lớn cho Chính phủ bảo hộ của thực dân Pháp ở Đông Dương.

Trang 22

hàng phục bằng sức mạnh của lưỡi lê, nay giao phó vận mệnh trong tay quan Toàn quyền. Và đó cũng là lần đầu tiên trong đời mình, hai con mắt của ông Va-ren được thấy hiển hiện cái huyền diệu của một thành phố Đông Dương, dưới lòng đường, trên vỉa hè, trong cửa tiệm. Những cu li xe kéo xe tay phóng cật lực, đổi bàn chân trần giẫm lạch bạch trên mặt đường nóng bỏng; những quả dưa hấu bổ phanh đỏ lòm lòm; những xâu lạp xường lủng lẳng dưới mái hiện các hiệu cơm; cái rốn một chú khách trưng ra giữa trời; một viên quan uể oải bước qua, tay phe phẩy cái quạt, ngực đeo tấm Bắc Đẩu bội tinh hình chữ thập. Thật là lộn xộn! Thật là nhốn nháo!

Bỗng dưng tất cả dừng lại, dưới cây đũa thần, hay đúng hơn dưới ngọn roi gân bò

- Quan có cái mũ hai sừng trên chóp sọ! Một chú bé con thầm thì.

- Ồ! Cái áo dài đẹp chưa! Một chị con gái thốt ra.

- Ngài sắp diễn thuyết đấy! Một anh sinh viên kêu lên.

- Đôi bắp chân ngài bọc ủng! Một bác cu li xe thở dài.

- Rậm râu, sâu mắt! Một nhà Nho lẩm bẩm.

Thế là ô tô ông Va-ren chạy qua giữa hai hàng rào con người, lưng khom lại khi ngài đến gần. Cùng lúc, một tiếng rào rào nổi lên: “Lạy quan lớn! Bẩm lạy quan lớn ạ!".

Trong khi đó thì Phan Bội Châu vẫn nằm tù. 

_____________________________________________________________

Cu li: người lao động làm thuê những việc nặng nhọc như khuân vác, kéo xe... dưới thời thực dân Pháp cai trị nước ta (cu li là phiên âm tiếng Việt của từ coolie trong tiếng Pháp).

Từ xe được viết bằng tiếng Việt trong nguyên văn tiếng Pháp.

Bắc Đầu bội tinh: tên gọi mà trước đây người Việt dùng để chỉ loại huân chương cao quý nhất của Nhà nước Pháp, được Na-pô-lê-ông Bô-na-pác (Napoléon Bonaparte) đặt ra năm 1802 để tặng thưởng cho những cá nhân hoặc tổ chức (cả dân sự và quân sự) có đóng góp đặc biệt cho nước Pháp.

Roi gân bò: roi làm bằng những sợi gần bò quần chéo nhau.

Rậm râu, sâu mắt: trong nguyên văn, cụm từ này được viết bằng tiếng Việt, có dịch ra tiếng Pháp và được chính tác giả giải thích là "ngạn ngữ nước Nam, chỉ đồ bất lương".

Trong nguyên văn, hai câu này được viết bằng tiếng Việt, có dịch ra tiếng Pháp nhưng không kèm theo lời bình luận.

Trang 23

Từ Sài Gòn ra Hà Nội, ông Va-ren sẽ dùng lại Huế. Triều đình An Nam, do hoàng để hay hình bóng hoàng đế dẫn đầu sẽ tất tưởi đi nghênh tiếp hiện thân tôn nghiêm của nước Pháp. Đức Kim thượng

Trong khi đó thì Phan Bội Châu vẫn nằm tù.

*

Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hãy theo ông đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh cả gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai, đày đoạ trong nhà giam, ngày đêm bị bỏng dáng của máy chém như một bóng ma ám kể bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

_________________________________________________________

Tưởng lệ: khen thưởng để khuyến khích.

Nam Long bội tinh: còn gọi là Đại Nam Long tinh hay Nam Việt Long bội tinh, là một cơ chế phong thưởng cho triều thần nhà Nguyễn và người Pháp tại Việt Nam dưới thời Pháp thuộc (cơ chế phong thưởng này được đề ra dưới triều vua Đồng Khánh, dựa trên thể thức phong thưởng Bắc Đầu bội tinh của Pháp).

Mề đay: huân chương hoặc huy chương do chính quyền thực dân hoặc triều đình phong kiến trao thưởng ở Việt Nam trong thời kì Pháp thuộc (mề đay là phiên âm tiếng Việt của từ médaille trong tiếng Pháp).

Xà lim: buồng hẹp của nhà tù dùng để giam riêng từng người (xà lim là phiên âm tiếng Việt của từ cellule trong tiếng Pháp).

Trang 24

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Bội Châu trong
nhà tù ảm đạm.

“Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hoá và công lí.

“Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách là Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị, một nước Pháp ở châu Á!

“Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

“Về chuyện này, tôi có thể kể ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác

____________________________________________________________________

Nguyễn Bá Trác (1881 – 1945): nhân vật lịch sử từng tham gia phong trào Đông du do Phan Bội Châu khởi xướng, sau về nước viết báo, làm biên khảo và đảm nhiệm một số chức vụ trong triều đình nhà Nguyễn.

Trong nguyên văn, tác giả không nếu đầy đủ tên các nhân vật mà chỉ nếu họ để nhấn mạnh sự quen biết giữa tác giả và những người được nói tới. Nhưng ở phần cước chú, tác giả đã nêu cụ thể tên họ của từng người: Guy-xta-vơ Héc-về (Gustave Hervé), A-lếch-xăng-đrơ Min-lơ-răng (Alexandre Millerand), A-ri-xtit Bờ-ri-ăng (Aristide Briand), An-be Tô-ma (Albert Thomas), Pön Bông-cu (Paul Boncour), Lê-ông Giu-hô (Léon Jouhaux). Họ đều là đảng viên của Đảng Xã hội Pháp như Va-ren nhưng bị cho là đã phản bội quyền lợi của giai cấp công nhân để leo lên những chức vụ cao trong Chính phủ.

Trang 25

Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt với những lầm lạc của tuổi trẻ.

“Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...?”.

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai Bội Châu chẳng khác gì “nước đổ lá khoai”, và cái im lặng dửng dưng của Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn cơ mà. Nhưng cứ xét binh tình, thì đó chỉ là vì Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

T.B. – Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng này) lại quả quyết rằng Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

Phạm Huy Thông dịch

(Hồ Chí Minh toàn tập, tập 2 (1924 – 1929), NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 183 – 188)

_______________________________________________________________

Một ngạn ngữ mà nông dân Bắc Kì ưa thích. Lá khoai trơn và không thấm nước đồ lên chảy tuột đi ngay. Nông dân Pháp thì nói: "Không cần câu!" (chú thích của tác giả trong nguyên văn).

Lính dõng: lính địa phương ở nông thôn nước ta thời Pháp thuộc.

Trong văn bản, nhiều chỗ Phan Bội Châu chỉ được gọi là Bội Châu. Ở phần cuối văn bản, Va-ren cũng không được gọi kèm với đại từ “ông”.Đây là cách gọi trống không dùng trong quan hệ giao tiếp “thân mật", nhưng ở đây có sự phân biệt: thể hiện sự quý mến, gần gũi đối với Phan Bội Châu và sự coi thường đối với Va-ren.

Trang 26

Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được tác giả viết bằng tiếng Pháp, đăng trên báo Người cùng khổ (Le Paria) số 36 – 37, tháng 9, 10/1925 với bút danh Nguyễn Ái Quốc.

Truyện ngắn lấy cảm hứng từ việc kết nối hai sự kiện diễn ra trong cùng một khoảng thời gian: Va-ren – đảng viên Đảng Xã hội Pháp - chuẩn bị sang Đông Dương nhậm chức Toàn quyền và nhà cách mạng Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt, toan tử hình (sau rút xuống án khổ sai chung thân). Thông qua việc kết nối này, cùng lúc tác giả vừa đả kích sự phản bội của Va-ren đối với lí tưởng dấu tranh của Đảng Xã hội Pháp vừa ca ngợi một người con anh hùng của dân tộc Việt Nam. Câu chuyện mang tính chất hư cấu, được kể "bằng đôi cánh của trí tưởng tượng" nhưng phản ánh đúng bản chất của các sự kiện có thật và dự báo một tiền đồ không hứa hẹn sẽ sáng sủa hơn của xứ Đông Dương khi có "ngài" Toàn quyền mới. Viết Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu cũng là một cách Nguyễn Ái Quốc góp tiếng nói từ nước Pháp ủng hộ phong trào đấu tranh đòi thả Phan Bội Châu đang dâng cao tại Việt Nam.

1. Truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu ra đời trong hoàn cảnh đặc biệt như thế nào?

2. Tác phẩm được chia thành năm phần rõ rệt. Hãy khái quát nội dung của từng phần.

3. Cảm hứng trào lộng được thể hiện ở những phương diện nào của tác phẩm?

4. Tìm những chi tiết làm rõ sự tương phản giữa hai nhân vật Va-ren và Phan Bội Châu. Sự tương phản đó được thể hiện trên những bình diện nào?

5. Câu chuyện tưởng tượng về việc Va-ren sang Việt Nam nhậm chức và gặp Phan Bội Châu được kể từ những điểm nhìn nào?

6. Nêu cảm nhận của bạn về ngôn ngữ, giọng điệu của tác phẩm.

7. Phần kết thúc của tác phẩm có điểm gì đáng chú ý? Theo bạn, còn có những phương án kết thúc nào khác có thể nghĩ đến (xét theo góc nhìn của người sáng tác)?

8. Qua tác phẩm này, bạn có suy nghĩ gì về tài năng văn chương của Nguyễn Ái Quốc?

Kết nối đọc - viết

Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày cảm nhận, suy nghĩ của bạn về một thủ pháp trào lộng đã được tác giả sử dụng hoặc về đoạn kết của tác phẩm Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu.

______________________________________________________________________________

Báo “Người cùng khổ": cơ quan tuyên truyền của Hội liên hiệp thuộc địa, do Nguyễn Ái Quốc và một số nhà cách mạng của các nước thuộc địa sáng lập tại Pa-ri, hoạt động trong khoảng thời gian từ tháng 4/1922 đến tháng 4/1926.